Kenan Tekeş, Hakkari’de Bir Mevsim

“Kendimi bir gün aralarında bulduğum insanların konuştuğum dili hemen hemen hiç anlamadıklarını gördüğümde, onlara dilimi öğretmek yerine onların dilini öğrenmeyi, onların dilinden konuşmayı denedim.”
 (Ferit Edgü, O / Hakkâri’de Bir Mevsim)Her şey ama her şey adamın/yabancının/sürgünün/öğretmenin kayıp bir kentte gitmesi, bir mevsim boyunca orada yaşaması ve kendini bulmasıyla başlar. Her şeyin başladığı yer: Hakkâri’nin Peyanis (Pirkanis) köyü. Her yer karlarla kaplı. Burada kar durmaksızın insanların üstüne yağar. Göğün yedinci katından düşer bu “kayıp kentin kayıp insanları”nın üstüne. Burada kar hayatın anlamı. Hak’ın kar’ıdır. Hak ve kar(i). Ve insanlar karlarla kaplı dağlara sırtını vermişlerdir. Dağlara yaslanıp onda sırrını bulmaktan ona sırrını vermekten geçer her şey burada.

Burası Hakkâri’de bir köy. Mevsimlerden kış. Elinde çantası ile bir yabancı (Genco Erkal). Yabancı hem sürgün, hem de mahkûmdur. Ya da kayalıklara gemisinin çarpmasıyla paramparça olmuş gemisinin kaptanı. Film boyunca yabancının/sürgünün/öğretmenin ismi hiç telaffuz edilmez. Bu şekilde seyircinin öğretmen ile ilgili bir ön yargı oluşturmasını engellenmek istenmektedir (kitapta da hocanın ismi geçmez). Belki de herkese aynı uzaklıkta olması için tercih edilmiştir bu isimsizlik. Filmin başından sonuna kadar ismi hiç telaffuz edilmeyen öğretmen, havada rüzgâr, tipi uğultusu, köpek havlaması, dibek sesleriyle elinde çantasıyla köye girer. Köylüler dikkatli bir şekilde bakarlar öğretmene. Köyün girişinde kurtlar öğretmene saldırır. Ramazan adındaki bir adam, öğretmenin çantasını elinden alır ve beraber köy odasına giderler. Odada etrafı izleyen öğretmen, bilmediği bu yeni dünyayı tanımaya çalışır. Daha sonra köy halkı öğretmenin yanına gelir. Muhtar öğretmenle selamlaşır ve “Kalıcı mısın” diye sorar. Çünkü bu “kayıp kent”te kimse uğramaz. Uğrasa bile hemen gitmek ister. Öğretmen yabancı olduğu bu yerde kalmakta kararlıdır ve “Kalıcıyım,” der. Herkes şaşkındır. Şaşkın bakışlarla öğretmeni izlerler. Köylüler ve öğretmen beraber çay içip sohbet ederler.

Gördükleri karşısında şaşırır öğretmen. Sanki bir başka dünyaya gelmiş gibidir. Bembeyaz doğa, dağ ve dilini bilmediği bu insanların karşısında bir çarpılmayla karşı karşıyadır. Gördükleri gerçek değil bir düştür sanki. “Niçin geldim buraya? Nasıl geldim buraya? Sürgün müyüm? Kimin sürgünü? Başkaları mı sürdü beni yoksa… Hayatımın bir mevsimini burada yaşayacağım. Bu dört duvar arasında ve dışarıda karların içinde ve dışarıda insanların arasında. Gün ola hayrola…”

“Gün ola hayrola…” dediği gecenin sabahında yine kendisiyle konuşur. Bu konuşmalar öğretmenin bir arayış içerisinde olduğunu göstermektedir. “Nereden geldiğini, niçin geldiğini hiçbir işine yaramayacağını bildiği için hatırlamayan, hatırlamak istemeyen ben, ola ki bir gün burada kendimi ararken başkalarını bulacağım. Niçin olmasın…”

Okulu açar ama okul çaresizlik içinde. Muhtar, öğrencilerle temizleyip düzelteceklerini onun endişelenmemesi gerektiğini söyler, ondan sadece çocuklara matematik, okuma yazma öğretmesini istediklerini ve bununla da dualarını alacağını söyler. Okulu onarırlar ve çocuklar okula gelir. Ancak çocuklar kitapsız, deftersiz olduğu kadar ayakkabısız, çorapsız ve portakalsızdır da. Ne anlatacaktır ki onlara? Bırakın ortak bir yaşamı ortak bir dilleri bile yoktur. İki yabancı gibi birbirlerine bakarlar (İki Dil Bir Bavul filminde olduğu gibi.). Anadilleri olan Kürtçe ile konuşup bağıran, öğretmenin kendi dilinde soru sorduğunda cevaplamayan bu çocuklarla nasıl anlaşabilecektir. Öğretmenin “Defterlerinizi, kalemlerinizi çıkarın” dedini anlamayıp Kürtçe “Na!” (hayır) diye bağırırlar. Bu duruma çok şaşıran öğretmen ilk dersi dışarıda işler ve öğrencilere güneşi, dünyayı ve ayı anlatır. Öğretmen “hiç deniz görmemiş çocuklar”a denizden bahseder. Ancak karşılık bulamayacaktır. Çünkü iletişimde iki insanın birbirini anlayabilmesi için alıcı ve verici arasında ortak anlamlandırılan semboller kullanılmalıdır. Ancak öğretmen onların dilini bilmemekte çocuklar da öğretmenin dilini bilmemektedir.

Gördükleri ve yaşadıkları karşısında şaşkına dönen öğretmen, bundan önceki yaşamını sorgulamaya başlar. Sorguladıkça daha önceki yaşamına olan kuşkuları artar. Geçmiş düşe, düşler de gerçeğe dönüşür dışarıda durmadan yağan kar gibi. Kaldığı evin odasında bir sevgili fotoğrafı, anılar, sevgiliye yazılan ve sevgiliden gelen mektuplar varken dışarıda çocuk ölümleri, acılar, yoksulluklar, yoksunluklar, Zazi (Şerif Sezer)’nin gözyaşları ve haykırışları var. Çünkü Zazi’nin eşi olan muhtar yeniden evlenmek istemektedir. Muhtarın yeni bir kadın getireceğim demesiyle Zazi başını önüne eğer, evden dışarı çıkar ve uzaklara bakar. Zazi’nin üzgün hali öğretmenin dikkatini çeker ama bunun için bir şey yapmaz/yapamaz. Muhtar yeni karısına düğün için alışveriş yapmaya kasabaya Zazi ile birlikte gider. Yeni gelin için yapılacak alışveriş de Zazi’ye düşmüştür. Kocası ile yan yana yürüyemeyen, arkasından yürüyen Zazi’nin durumu bize kadının önüne karaçalıların ve yükseltilmiş duvarların örüldüğünün kanıtıdır. Gücün “kim” olduğunu bize açıkça göstermektedir bu sahne. Zazi ne kadar üzgün olsa da duruma boyun eğmiş görülmektedir başlangıçta.

Akşam evde eşine/sevgilisine mektup yazarken içeri Zazi’nin kardeşi Halit (Erkan Yücel) gelir. Tanışmak için geldiğini söyleyen Halit’in konuşmaları öğretmeni düşündürür. Kendisinin de köyde bir yabancı olduğunu, yabancıları da bu yüzden sevdiğini söyleyen Halit, kendisini hiçbir yere ait hissetmemektedir. Eşlerinden birinin ve çocuklarının o köyde, başka bir eşinin ve çocuklarının da Oramar’da olduğunu söyler. Halit’in gidişinden sonra öğretmen gaz lambasının başında yazdığı mektuba devam eder. Sevgilisi köy hakkında bilgi istemiştir ondan. Ama ona burayı nasıl anlatacaktır? Burasını anlatacak kelimeleri nasıl bulacaktır? Buraya gelmeden, burada yaşanmadan, bu acılara, yoksulluklara, çaresizliklere tanık olmadan buraları tanımak, tanımlamak, anlatmak mümkün müdür? Sevgilisi ona “Fotoğraf çek,” der.

Hangi fotoğraf bu gerçekliği yakalayabilecektir ki? Netliğini ayarlayıp Zazi’nin acısını, Halit’in Oramar düşünü, portakal yemeyen çocukların düşlerini, bu insanların acılarını, yoksulluklarını, çaresizliklerini, haksızlıklarını ya da kendi düşlerinin fotoğrafını çekebilir mi? Hiçbirini yapamaz ancak Çehov’un “Zamanım olsaydı kısa yazardım.” dediği gibi kısa cümlelerle yazar. Yazdıkça kendini bulur. Yaşadıkça kendini bulacaktır bu dağ köyünde. Öğretmen, mektubunu tamamladıktan sonra gaz lambasını söndürür ve yatar. Gece kâbuslar görerek ter içinde uyanır. Çocuklara bir şey olduğunu düşünerek dışarı çıkar. Gece ne olduğunu anlamayan öğretmen sabah ter içinde uyanır. Başında Halit vardır. Kaynattığı otu kendisine içirmeye çalışmaktadır. Birbirlerine gece neler olduğunu anlatırlar. Çünkü görülen düşün öğretmenin mi yoksa Halit’in mi olduğu tam olarak anlaşılmaz. İkisi de birbirlerinin düşlerini çözmeye çalışır. İyileşir iyileşmez öğretmen, muhtarın oğlu Fazıl ile birlikte Zazi’nin yanına gider. O gece yaşadıkları ile ilgili Fazıl’ı aracı kullanarak sorular sorar. Zazi ise öğretmenin sorduklarından bir şey anlamaz.

Öğretmen kasabaya gider. Öğrencilere defler, kitap ve kalem getirir. Birinci sınıf öğrencilerinden boyama kalemleri ile resim yapmalarını diğer öğrencilerden de bildikleri sözcükleri defterlerine yazmalarını ve sonrasında bunları teker teker okumalarını ister. Öğrencilerin en çok tekrar ettikleri kelimeler öncelikle onların yaşamlarını en çok etkileyen kar, dağ, keçi, rüzgâr, köpek, asker, yoğurt gibi kelimelerdir. Çocuklar şehir hayatına ait kelimelerinden hiçbirini söylememişlerdir. Filmin ilerleyen sahnelerinde köydeki bebek ölümlerinin çocukların çizdikleri resimlere yansıması da bunun göstergesidir.

Filmin en etkileyici sahnelerinden birisi Muhtarın düğününe birkaç gün kala Zazi’nin, oğlu Fazıl ile birlikte öğretmenin evine gitmesi ve ondan muhtarla konuşmasını istediği sahnedir. Çocuk olarak “var olmanın dayanılmaz acısı”nın en yalın ifadesidir. Zazi geleneklerden ötürü bir yabancı olan öğretmene bakmamaktadır. Oğlu Fazıl’la konuşmakta, Fazıl ise annesinin söylediklerini öğretmene aktarmaktadır. Zazi öğretmenden kocasının olan muhtarın üstüne kuma getirmesini önlemesini istemektedir. “Sen söyleyeceksin, anam öyle diyor, babama bir de senin söylemeni istiyor. Diyor ki, sor ona, hasta mı Zazi, de evinin direği değil mi, de sana iki çocuk vermedi mi, de güzel değil mi. Sor ona, gönlü mü düştü o kıza, diye. Bir de yabancı söylesin diyor, belki dinler, diyor. Dinlemese de söylesin, diyor. Senden bunu istiyor anam.”

Annesinin söylediklerini aktaran Fazıl, annesinin bu sözlerine dayanamayıp ağlamaya başlar. Zazi oğlunu bağrına basar. Öğretmen çaresizlik için de, öylece onları izlemektedir. Elinden bir şey gelmez. Oysa bebek ölümleri başladığında bütün köylüler ona bir kurtarıcı/Mesih gözüyle bakacaktır. Artık Zazi’ye başını önüne eğerek kabul etmekten başka bir yol kalmamıştır.

Muhtar düğün için bütün hazırlıkları yapmış kasabadan jeneratör bile getirtmiştir. Çok üzgün olmasına rağmen davul-zurna eşliğinde gelini kendi elleri ile eve getiren Zazi, yatağı da hazırlar. Sonra odadan çıkar gider. Bir başka odada gözyaşlarına hâkim olamayıp sessizce ağlar. Aradan bir süre geçer ve Muhtar tekrar Zazi’ye yaklaşmaya çalışır. Muhtarın kendisine sarılmaya çalışmasını engelleyen Zazi, artık ikisinin kardeş olduğunu söyler ve ağlayarak muhtarın kendisine yakınlaşmasına izin vermez. Bir süre sonra da çocuğunu alarak muhtarı terk eder. Başlangıçta her şeye evet diyen Zazi, tüm toplumsal baskılara rağmen bir süre sonra köyden ayrılır.

Kışın en şiddetli geçtiği bir dönemde köyde salgın hastalık başlar. Bu salgın hastalık nedeniyle bebekler ardı ardına ölmektedir. Öğretmen ve köylüler kendi aralarında neler yapabileceklerini konuşurlar. Kasabaya haber salınır. Ancak oradan beklenen haber bir türlü gelmez. Köylüler ise öğretmeni bir kurtarıcı/Mesih olarak görür. Çünkü muhtarı iyileştirmişti. Ancak öğretmen nasıl Zazi’ye yardım edemediyse bebek ölümleri karşısında da aynı çaresizlikle eli kolu bağlı kalır. Öyle ki tek başına kasabaya yürüyerek gitmeye karar verir. Fakat kış mevsiminin sert şartlarından kasabaya ulaşamaz ve köylüler tarafından baygın bir şekilde bulunur ve köye geri getirilir.

Filmin en can alıcı sahnelerinden bir diğeri de Alaaddin’in öğretmenden portakal istemesidir. Yoksulluğun, yoksunluğun çaresizliğin göstergesidir bu sahne. Öğretmen ile Alaaddin arasındaki konuşma şöyle gerçekleşir.

Hoca: “Hayrola Alaaddin?”

Alaaddin: “Hoca benim kardeş çok hasta.”

Hoca: “Neyi var?”

Alaaddin: “Ateşi var çok.”

Hoca: “Dur sana bir ilaç vereyim.”

Alaaddin: “İlaç istemez hoca, sen ona bir portakal ver. Portakal yememiştir hiç.”

Portakalları aldıktan sonra büyük bir mutluluk içinde onlara gaz lambasının ışığında bakan Alaaddin, sevinçle koşarak eve gider. Duydukları fakat hiç yemedikleri portakala ulaşabilmek için öğretmene kardeşinin hasta olduğunu, portakal yediği takdirde de iyileşeceğini söyleyen Alaaddin portakal alabilmeyi başarmıştır. Hem de “yalan” söyleyerek.

Bir gece Halit öğretmenin evine tekrar gelir. Öğretmen, kendisi gibi bir “yabancı” olan Halit’in düşlerine girip düşlerini çözmeye çalışır ya da kendi düşlerini. Halit, öğretmene düşlerini/hayallerini/umutlarını anlatır: “Bir gün, gördüğün o iki katlı evi bitireceğim hocam. Çocuklarımla oraya göçeceğim. Üst katta yavrumla ben oturacağım. Alt katta karımla çocuklar. Dürbünümle dağları seyredeceğim bütün gün. Büyük bir radyo alacağım. İstanbul’u, Ankara’yı, Bağdat’ı dinleyeceğim. Bir gün bitireceğim o evi hocam. Ve bitirir bitirmez sana haber salacağım. Geleceksin.” Halit “Gideceğim hocam,” dediği yere, çok sevdiği Oramar’a gidecektir.

Sonunda okul da, kış da biter. Bahar gelir. Yeni bir mevsim. Karlar eriyip dağlardan aşağıya giden Zazi’nin gözyaşları gibi gürül gürül akar. Çocuklar kış boyunca ayı, güneşi, dünyayı, görmedikleri ve belki de hiçbir zamana göremeyecekleri denizi ve portakal yemeyi öğrenir. Öğretmen de, otlu peynir yiyerek, bebeklerin ölümünü, Zazi’nin acısını, portakal yemeyen çocukları görerek, Halit’in düşüne girerek, kendi kendisiyle konuşarak, yazarak ve yaşayarak öğrenir. Daha önce yaşadığı yaşam ile şu an yaşadığı yaşam arasında ne kadar fark olduğunu anlar, öğrenir, yaşar ve kendini bulur.

Karların erimesi ile birlikte yollar açılır. Öğretmen geçen süre içinde köye fazlasıyla alışmıştır. Nereden geldiğini unutacak kadar kendisi de oralı olmuştur. Hiç beklemediği bir anda köye gelen müfettişin ve ona “Artık istediğin yere gidebilirsin!” demesi üzerine öğretmen “Gidecek bir yerim yok,” cevabını verir. Ve iç sesiyle bize bir daha seslenir: “Sanki uzun yıllardan beri burada yaşıyorum. Yoksa burada mı doğdum ben, burada mı öleceğim? Hiçbir şey şaşırtmıyor beni. Adeta uyuştum, unuttum her şeyi. Her şeyi; geçmişimi, kentleri, insanların acılarını…”

Kendisini ait hissettiği yere veda etmenin zamanı gelmiştir artık. Öğretmen çocuklar ile vedalaşmak için sınıfa gelir ve sanki daha önce öğrettiklerini “unutun çocuklar” dercesine çocukların anlayamayacağı cümleler kurar. Çocuklar anlamayan gözlerle öğretmeni dinler ve öğretmenin “Dersimiz bitti, çıkabilirsiniz!” cümlesi karşısında sessizliklerini koruyup dışarı çıkmazlar. Öğretmen çocukları dışarı çıkartır ve onların dere kenarında fotoğrafını çeker. Oysa sevgilisine ve bize fotoğraf makinesinin olmadığını söylemişti. Köyden ayrılmak üzere olan öğretmen odasına son bir kez bakar ve kapıdan çıkar. Köyün dar sokaklarından geçerek ilk geldiği yoldan, ilk geldiği günkü gibi dibek sesi ile geri döner.

Filmin ilk sahnesinde öğretmenin nereye gittiği kim olduğu belli değildi. Kamera genel plandaydı. Öğretmenin sırtı boşluğa dönüktü ve görünürde ne bir ev ne de bir yerleşim yeri vardı. Sadece bembeyaz doğa ve dağlar vardı. Sahnenin düzenlenişi de bir “kaybolmuşluk” duygusu vermekteydi. Filmin son sahnesinde ise önde öğretmen, arka planda ise köy vardır. Sahnenin düzenlenişi bu kez bir “var olmuşluk” duygusu vermektedir. İlk sahnedeki kaybolmuşluk duygusu öğretmeni terk etmiştir artık. Öğretmen kendini bulmuştur. Ait olduğunu hissettiği köyü de sırtına almış gibidir. Tıpkı dağa yaslanıp sırrını onda bulan köylüler gibi. Artık nereye gittiğinin bir önemi yoktur. Geldiği yer daha önemlidir. Geldiği yani ait olduğu yer bir mevsim için yaşadığı, insanlarını tanıdığı, düşlerine girdiği ve benimsediği köydür.

Filmin Künyesi:

Filmin Adı: Hakkâri’de Bir Mevsim

Yönetmen: Erden Kıral

Senaryo: Onat Kutlar

Eser: Ferid Edgü / Hakkâri’de Bir Mevsim

Oyuncular: Genco Erkal, Şerif Sezer, Erkan Yücel, Macit Koper, Rana Cabbar,

Erol Demiröz, Berrin Koper, Zeynep Irgat

Görüntü Yönetmeni: Kenan Ormanlar

Kurgu: Yılmaz Atadeniz

Müzik: Timur Selçuk

Yıl: 1983

 

 

Kenan Tekeş
İZDİHAM